روزنو :سفر نخست‌وزیر عراق به ایران و اظهارات مقامات دو کشور ایران و عربستان در مورد ادامه مذاکرات تهران و ریاض با پیش‌بینی تحلیلگران سیاسی مبنی‌بر ارتقای روابط دیپلماتیک میان دو کشور همراه بود. حالا سؤال این است که این ارتقای روابط چه زمانی و چگونه شکل می‌گیرد؟

 نگاهی به گذشته نشان می‌دهد که روابط ایران وعربستان به‌خصوص بعد از وقوع انقلاب اسلامی، همواره با رقابتی سرسختانه همراه بوده است، اگرچه دو طرف تلاش داشتند تا حضور یکدیگر را در منطقه تحمل کنند اما از شش سال قبل و از دی‌ماه ۱۳۹۴، اعدام شیخ نمر، روحانی شیعه در عربستان و هجوم معترضین به سفارتخانه و کنسولگری این کشور در تهران و مشهد، موجب سردی و قطع روابط میان دو طرف شد.

اما گویا تلاش قدرت‌های جهانی برای احیای توافق هسته‌ای ازیک‌سو و رویکرد جدید دولت آمریکا ازسوی‌دیگر سبب شده تا طی یک سال اخیر مذاکراتی با میانجی‌گری عراق میان تهران و ریاض آغاز شود.

تا اردیبهشت ماه امسال پنجم دور گفت‌وگو بین ایران و عربستان با میانجیگری عراق در بغداد برگزار شد؛ اما در پی بالاگرفتن تنش‌ها در منطقه، بار دیگر این گفت‌وگو‌ها متوقف ماند. چندی پیش نور نیوز، رسانه نزدیک به شورای عالی امنیت ملی ایران از فضای «مثبت» مذاکرات خبر داد و پیش‌بینی کرد که «در آینده نزدیک» وزیران خارجه دو کشور جلسه مشترکی را با یکدیگر برگزار کنند؛ اما این امر تا به امروز محقق نشده است.

مرعشی: ایران و آمریکا توافق می‌کنند | شاید عمر دولت رئیسی زودتر به پایان برسد

با سفر نخست‌وزیر عراق به ایران بار دیگر خبر‌هایی در مورد تلاش وی برای احیای مذاکرات بین ایران و عربستان منتشر شد و جالب این بود که انتشار این خبر‌ها با تلاش‌ها برای ازسرگیری مذاکرات هسته‌ای با قدرت‌های جهانی همراه بود.

حالا کارشناسان سیاسی و دیپلمات‌ها‌ امیدوارند که گفت‌وگو‌ها بین ایران و عربستان به نتیجه مطلوبی دست یافته و به‌دنبال آن تنش‌ها در منطقه کاهش یابد.

بازگشت روابط دیپلماتیک ایران و عربستان

اوایل خرداده‌ماه بود فیصل بن فرحان، وزیر خارجه عربستان بدون اشاره به جزئیات مذاکرات تهران و ریاض از «پیشرفت‌هایی» در گفت‌و‌گو‌های مستقیم بین دو طرف خبر داد؛ اما تأکید کرد که این پیشرفت‌ها «کافی نیست».

با گذشت یک ماه بعد از انتشار این خبر، سخنگوی وزارت خارجه حالا از دریافت پیامی از عربستان به‌واسطه نخست‌وزیر عراق مبنی‌بر «آمادگی برای ارتقای مذاکرات بین دو کشور در سطح دیپلماتیک» خبر می‌دهد.

سعید خطیب‌زاده در آخرین نشست رسانه‌ای خود در سمت سخنگوی وزارت خارجه، گفت مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر عراق، در سفر خود به تهران نکاتی را از طرف ریاض به مقامات جمهوری اسلامی منتقل کرد که بسیاری آن را اعلام موافقت عربستان با ارتقای مذاکرات با ایران در سطح دیپلماتیک تلقی کردند.

بنا بر شواهد، در ایران مسئولیت مذاکره با عربستان سعودی بر عهده شورای عالی امنیت ملی است و گفته می‌شود الکاظمی که در کارنامه خود مسئولیت‌های امنیتی در عراق را ثبت کرده، شخصاً در بسیاری از مذاکرات حضور یافته است.

آیا ابتکاری جدید در راه است؟

منابع مطلع می‌گویند که مصطفی الکاظمی، نخست‌وزیر عراق، در سفر به ایران ابتکاری تازه را با هدف تجدید مذاکرات بین دو رقیب سرسخت منطقه‌ای دنبال می‌کرد.

دراین‌میان، برخی استقبال گرم بن‌سلمان از الکاظمی در عربستان را نشان‌دهنده تمایل و اراده این کشور برای بازگشایی سفارتخانه‌ها می‌دانند؛ اما تأکید دارند که این اتفاق در صورتی روی می‌دهد که عامل دیگری وارد نشود و این اراده را تحت‌ِتأثیر قرار ندهد.

دراین‌رابطه سعید صباح زنگنه، کارشناس مسائل سیاسی و خاورمیانه اظهار کرد: سفر نخست‌وزیر عراق بعد از سفر عربستان به ایران نشان می‌دهد که موضوع گفت‌وگو‌های ایران و عربستان در دستورکار و مذاکرات او قرار داشته است.

وی همچنین درباره تأثیر مذاکرات احیای برجام بر مذاکرات بغداد، گفت: در این‌باره دو گمانه‌زنی مطرح می‌شود: یکی اینکه گفت‌وگو‌ها قبل از سفر بایدن صورت گیرد، به نتیجه برسد، دو کشور روابط خود را احیا کنند و سفارتخانه‌ها باز شود.

این کارشناس خاورمیانه با اشاره به نظریه دوم، گفت: ممکن است گفت‌وگو‌ها بعد از سفر بایدن صورت گیرد و این موضوع قطعاً در سفر‌های منطقه‌ای بایدن مطرح خواهد بود که آیا روابط این دو کشور بزرگ منطقه عادی شده باشد یا خیر؟ بنابراین درخصوص مسائلی که در مذاکرات بغداد مطرح است بر این مسئله نیز نقش زیادی خواهد داشت.

سیگنال ایران به عربستان برای بازگشایی سفارتخانه‌ها

چندی پیش نیز حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه اعلام کرد که در چارچوب توافق‌های صورت‌گرفته با عربستان سعودی، قرار است «تبادل هیئت‌های فنی برای بازدید از سفارتخانه» انجام شود و مقدمات آن «در حال انجام است».

امیرعبداللهیان در گفت‌وگو با روزنامه «وچرنی لیست» کرواسی گفت که از بازگشت «روابط دیپلماتیک عربستان و ایران به حالت طبیعی» و بازگشایی سفارتخانه‌ها استقبال می‌کند.

وی گفت که در آخرین مذاکرات در بغداد «حول چند موضوع اتفاق‌نظر وجود داشت و دو یا سه موضوع آن تا الان عملی شده است». وزیر خارجه ایران یکی از این محور‌ها را اعزام حجاج ایرانی به عربستان عنوان کرد.

سؤالی که دراین‌میان مطرح می‌شود، چرایی موانع در روابط دو کشور است. به گفته کارشناسان، جنگ یمن مهم‌ترین دلیل این مسئله محسوب می‌شود؛ موضوعی که وزیر خارجه ایران آن را این‌گونه تفسیر کرد: سعی کردیم از ارتباطات معنوی خودمان در یمن با طرف‌های مختلف یمنی استفاده کنیم تا این آتش‌بس بتواند برقرار شود و پایدار بماند.

چرایی تلاش عراق برای بهبود روابط تهران ـ ریاض

سؤال مطرح دیگر از دیدگاه کارشناسان سیاسی، چرایی تحرک دیپلماتیک بغداد دراین‌زمینه است. باید گفت اگرچه عراق با دو طرف این مناقشه روابط خوبی دارد و هم‌مرز است؛ اما اغلب میان جنگ‌های نیابتی دو کشور گرفتار می‌شود.

اما دلایل دیگری هم برای تلاش الکاظمی وجود دارد. بهبود روابط با عربستان سعودی از سیاست‌های کلیدی این دولت است و وی از زمان روی‌کار آمدنش در ماه مه ۲۰۲۰ بار‌ها تأکید کرده که خواهان روابط متعادل با دو همسایه است. همچنین در بحبوحه تشکیل دولت در عراق برقراری روابط مستقیم میان تهران و ریاض با میانجیگری الکاظمی می‌تواند امتیازی مهم و دستاوردی سیاسی برای او برای تکیه زدن بر پست نخست‌وزیری باشد.

شاید برای همین است که او اصرار دارد میوه تلاش‌هایش برای حل اختلافات ایران و عربستان را الآن، نه وقتی دیگر، بچیند.

ازسوی‌دیگر، عراق جدا از دارابودن پتانسیل بالا برای واردات کالا‌های ایرانی و انجام معاملات تجاری، از بعد سیاسی و ژئوپلیتیک نیز برای تهران حائز اهمیت است و هم‌مرزبودن عراق با سوریه نیز سبب شده تا تهران بر روابط با دولتمردان عراقی حساب ویژه‌ای باز کنند؛ به‌ویژه آنکه عراق جمعیت درخورِتوجهی از شیعیان را در خود جای داده و بخشی از شخصیت‌ها و گروه‌های پرنفوذ سیاسی در عراق با تهران همراهی می‌کنند.
گره رابطه ایرن و عربستان باز می‌شود؟

با توجه به اظهارنظر مقامات سیاسی دو کشور، تسریع در برقراری روابط سیاسی محتمل و متصور است.

حسن لاسجردی، کارشناس مسائل غرب آسیا در این‌باره معتقد است: مصطفی الکاظمی با توجه به سبقه امنیتی که دارد تلاش می‌کند تا در وهله اول روابط همه کشور‌های همسایه را با یکدیگر ارتقا دهد که موازنه ایجاد کند و در مرحله دوم از قابلیت‌های اقتصادی و سیاسی همه همسایگان خود ازجمله ایران و عربستان استفاده کند.

وی افزود: نخست‌وزیر عراق خوب می‌داند راه ماندن بر مسند قدرت؛ ایجاد موازنه میان طرف‌های منازعه و جلب‌نظر قدرت‌های تأثیرگذار بر تحولات عراق است.

ازسوی‌دیگر، آرامش در روابط ایران و عربستان سعودی به‌معنای تسریع گفت‌وگو‌های مربوط به احیای توافق هسته‌ای ایران است؛ به‌ویژه آنکه جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا در شکست بن‌بست ایجادشده در مذاکرات طی چند ماه گذشته نیز موفق بوده است.

حال باید منتظر ماند دید آیا الکاظمی می‌تواند گره روابط میان ایران و سعودی را باز کند یا خیر؟